Bir mekanizmayı ya da sistemi kontrol eden veya hareket ettiren, elektriksel, termal ya da hidrolik-pnömatik gibi mekanik büyüklükleri harekete dönüştüren elemanlara aktüatör denmektedir. Aktüatörler genel olarak şu şekilde sınıflandırılırlar:

• Elektromekanik aktüatörler
• Hidromekanik aktüatörler
• Pnömatik aktüatörler

Aktüatörler, bir enerji kaynağına ihtiyaç duyarlar. Bu enerji kaynağı genellikle elektrik akımı, hidrolik akışkan basıncı veya pnömatik basınç olmaktadır. Aktüatörler, enerji kaynağından aldıkları sinyali, mekanik harekete dönüştürürler.

Aktüatörler son kontrol elemanlarıdırlar ve kontrol ünitesi ile hareket arasındaki ara yüzü oluştururlar. Pozisyon bilgisini taşıyan düşük güçlü sinyalleri, proses kontrolü için uygun enerji seviyesine dönüştürürler.

Aktüatör, ortama bağlı olarak kontrol sistemini hareket ettiren bir mekanizmadır. Bu kontrol sistemi, basit (mekanik veya elektronik bir sabit sistem; yazıcı sürücüsü ya da robot kontrol sistemi gibi) yazılım tabanlı bir sistem veya insan gücü olabilir.

Mühendislikte genellikle hareketi artırmak veya bir cismi sıkıştırmak suretiyle hareketini kısıtlamak için sık sık kullanılan mekanizmalardır aktüatörler.

Aktüatörlerin performansı; hız, ivme ve kuvvet ile ölçülebildiği gibi, enerji verimi ve kütle, hacim, çalışma şartları ve mukavemet gibi etmenler göz önünde tutularak da değerlendirilebilir.

Dalgıç pompa, işlenecek sıvı veya ortamın tamamıyla içinde çalışan pompa çeşitlerine verilen addır. Dalgıç pompalarda motor, pompa gövdesine bitişik olarak monte edilir. Motor etrafındaki su geçirmez muhafaza, kısa devreye neden olabilecek herhangi bir sıvının içeri girmesini önleyerek hasara karşı korumak için genellikle yağ ile doldurulur. Bu bağlantı yerleri hava ve su geçirmeyecek şekilde izole edilerek sızdırmazlık sağlanmıştır. Herhangi bir dış etkene maruz kalmadan çalışmaları dalgıç pompaların avantajıdır.

Mekanik salmastra sistemleriyle akışkanın motor kısmına pompalanması engellenir. Pompa direkt boru, flexible boru veya tesisata bağlı olarak çalışabilir. Birçok tipi bulunan dalgıç pompaların tek kademeli olanları; drenaj, kanalizasyon ve endüstri uygulamalarında kullanılır. Derin sondajlarda ve kuyularda sıklıkla çok kademeli dalgıç pompalar kullanılır.

Dalgıç pompalar genellikle su temini, sulama ve sprinkler sistemleri, yer altı suyu seviye kontrolü ve ısı pompası uygulamalarındaki temiz veya az kirli suların basınçlandırılmasında kullanılmaktadır. Süs havuzları ve fıskiyeler de bu pompaların kullanılabildiği alanlardır.

Dalgıç pompalar, bakım gerektirmemesi ve sadece akışkanın içerisine daldırıldıktan sonra kullanılabilmesi sebebiyle ön hazırlık gerektirmeden kullanılabilmektedir.

Tamamen akışkan içerisinde çalıştıklarından, gürültü ve titreşime neden olmazlar. Ayrıca pompa ve motorun kullanıcı tarafından müdahale edilemeyecek şartlarda bulunması nedeniyle, hatalardan kaynaklanabilecek arıza olasılığı da oldukça azdır.

Akışkan kontrolü uygulamalarında çok sık olarak kullanılan kelebek vana, bu ismi disk (klape) ve milin kombinasyon şeklinden almaktadır. Basit yapılı, hafif ve az yer kaplayan kelebek vanalar, bu özellikleriyle tercih edilir olmuşlardır. Uygulamaya ve akışkan türüne bağlı olarak kelebek vanaların yapısındaki malzemeler değişkenlik gösterebilir.

Kelebek vana akışkan kontrolü uygulamalarında çok sık olarak kullanılır ve bu ismi disk (klape) ve milin kombinasyon şeklinden almaktadır.

Kelebek vanalar özellikle su ve sıcak su tesisatlarında kullanılmaktadır. Bununla birlikte basınçlı hava, katı partiküller içeren akışkanlar ile toz ya da korozif akışkanlar için de tercih edilen vana çeşitleridirler. Basit bir tasarıma sahiptirler. Gövde, disk, mil ve sızdırmazlık elemanından teşkil edilmektedirler. Kelebek vanalarda disk, dikey eksen boyunca mil ile desteklenmektedir. Disk malzemesi paslanmaz çelikten üretilebildiği gibi sfero ya da bronz döküm olarak da üretilebilir. Daha çok paslanmaz çelik tercih edilmektedir zira bu uzun ömürlülük ve korozif akışkana dayanıklılık sağlar. Vana mili ise kesinlikle paslanmaz çelikten olmalıdır. Kelebek vanalarda kullanılan sızdırmazlık elemanı malzemesi ise genelde EPDM’dir. Ancak akışkan ve maruz kalınacak sıcaklık değerlerine göre farklı malzemeler de tercih edilebilir.

Montaj yöntemleri

Kelebek vanaların borulara montajında farklı yöntemler kullanılır:

Wafer Bağlantı: İki flanş arasına monte edilir. Hat sonlarında kullanılmaz.

Lug Bağlantı: Kelebek vananın üzerinde lug denilen bağlantı kulakları vardır. Bu kulakların içi dişlidir. Lug kelebek vanada flanş delik adeti kadar kulak vardır. Lug kelebek vanalar, hat sonlarında kullanıldığı gibi tesisatın her noktasında da kullanılır.

Flanşlı Bağlantı: Daha çok büyük çaplarda (DN300 ve yukarısı) kullanılır.

Kontrol yöntemleri

Kelebek vanalar manuel olarak kontrol edilebildiği gibi bir aktüatör yardımıyla da idare edilebilir. Manuel kelebek vanalar, kollu ve dişli kutulu olarak iki ayrı türde imal edilmektedirler. Kollu kelebek vanalar DN50 (2″) – DN150 (6″) arasında kullanılabilir. DN200 (8″) ve daha büyük ölçülerde açıp kapama kolaylığı açısından dişli kutulu kelebek vanalar kullanılmalıdır. Aktüatörlü kelebek vanalar içinse elektrikli ve pnömatik olarak iki ayrı türde aktüator kullanılabilmektedir.

Kullanım alanları

Kelebek vana oldukça geniş bir kullanım alanına sahiptir. Bunlara örnek olarak, su ve atık su tesisatları ile arıtma tesisleri, yangın söndürme tesisatları, enerji istasyonları, kompresör hatların, klima santralleri, ısıtma-soğutma hatları, kimya ve petrokimya tesisleri, gemicilik, gıda ve kâğıt sanayileri sayılabilir.